Hiện nay Núi Bà Đen là một ngọn núi nằm trong quần thể di tích văn hóa lịch sử núi Bà Đen, được biết đến bởi phong cảnh hữu tình và nhiều huyền thoại tại Tây Ninh. Theo Gia Định thành thông chí, tên gốc của núi Bà Đen là Bà Dinh. Những bậc kỳ lão địa phương thì cho rằng tên gốc là núi Một. Đến khoảng nửa thế kỷ XVIII mới xuất hiện tên gọi núi Bà Đên, sau gọi trại dần thành núi Bà Đen. Cũng có người gọi là núi Điện Bà.
Núi Bà Đen (986m), ngọn núi cao nhất miền nam Việt Nam, xứng danh “Đệ nhất thiên sơn”, là biểu tượng cho mảnh đất và con người Tây Ninh (Đệ nhị thiên sơn là núi gia lào).
Núi Bà Đen có diện tích 24 km², gồm 3 ngọn núi tạo thành: Núi Heo – Núi Phụng – Núi Bà Đen. Núi Bà Đen cao 986 m cao nhất Đông Nam Bộ. Hệ thống chùa ở núi bà có: chùa Trung, chùa Bà, chùa Hang. Ngọn núi này thu hút khách thập phương vì cảnh núi non hùng vĩ cùng với thảm thực vật phong phú. Đặc biệt, nơi đây còn gắn liền với truyền thuyết nàng Lý Thị Thiên Hương (Bà Đen).
Với chiều cao 986 m, núi Bà Đen là ngọn núi cao nhất Nam Bộ, nhìn từ xa như chiếc nón lá úp với hệ thống hang động hoang sơ, cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ mang trong mình truyền thuyết Bà Đen linh thiêng. Nằm rải rác từ chân núi lên đến đỉnh núi Bà Đen là hệ thống quần thể kiến trúc công trình tôn giáo: điện thờ, chùa, miếu, tháp… phản ánh những đặc trưng của văn hóa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian. Trong đó, nổi bật là chùa Bà Đen (Linh Sơn Tiên Thạch tự) hay còn gọi là chùa Thượng và Điện Bà bên cạnh, nơi đặt bức tượng Bà Đen bằng đồng trong một mái đá tự nhiên nhô ra tạo thành am động. Ngoài ra, còn có một số ngôi chùa khác như: chùa Phật với tượng Phật nhập Niết bàn, chùa Hang (Linh Sơn Long Châu tự), chùa Trung (Linh Sơn Phước Trung tự).
- Một số di tích lịch sử về Núi Bà Đen:
Truyền thuyết thứ nhất cho rằng, ngày xưa, chủ vùng núi này là người phụ nữ Phù Nam có tên là Rê Đeng. Do người đời sau đọc trại thành Đen.
Truyền thuyết thứ hai cho rằng, bà Đen tên thật là Lý Thị Thiên Hương, con gái một vị quan trấn nhậm Trảng Bàng thuộc triều Nguyễn tên là Lý Thiên. Mẹ là bà Ðặng Ngọc Phụng, người gốc ở Bình Ðịnh vào Trảng Bàng lập nghiệp. Trong làng có chàng trai Lê Sĩ Triệt, mồ côi cha mẹ, văn hay võ giỏi. Lần nọ, Thiên Hương lên núi cúng chùa bị một đám côn đồ vây bắt. Giữa lúc nguy khốn thì chàng Lê Sĩ Triệt xông ra đánh đuổi, cứu được nàng. Ðể đáp ơn chàng, cha mẹ nàng Thiên Hương hứa gả nàng cho Lê Sĩ Triệt. Chưa kịp đám cưới thì Lê Sĩ Triệt phải tòng quân đánh Tây Sơn. Trong một lần lên núi cúng thì Lý Thị Thiên Hương bị kẻ xấu vây bắt, toan hãm hiếp. Để giữ lòng trung trinh, nàng Hương nhảy xuống khe núi tử tiết. Sau khi chết, Lý Thị Thiên Hương hiển thánh báo mộng cho vị sư trụ trì trên núi biết. Trong mộng, nàng Hương xuất hiện trong hình dáng một người phụ nữ đen đúa? Vị sư bèn đi tìm thi thể nàng đem về mai táng. Vì vậy, vị sư gọi nàng là nàng Đen. Người đời sau gọi là Bà Đen để tỏ lòng tôn kính.
Truyền thuyết thứ ba có ghi trong quyển “Sự tích Thánh Mẫu Phật Bà Tây Ninh” rằng: Thuở mới khai hoang vùng đất, một viên quan trấn thủ vùng chân núi Một có hai người con. Người con trai tên là Thạch Biên. Người con gái là Thạch Nương, tên thường gọi là Đênh. Khi nàng Đênh 13 tuổi, có một nhà sư tên là Trung Vân Danh, đạo hiệu Trừng Thanh tìm đến lưng chừng núi Một dựng chùa thờ Phật. Mộ đạo, nàng Đênh đã xin theo nhà sư Trừng Thanh học đạo. Thấy nàng Đênh xinh đẹp, quan trấn thủ Trảng Bàng cho người mai mối xin cưới cho con trai. Khi hai gia đình chuẩn bị lễ vật cho lễ cưới thì bất ngờ nàng mất tích. Gia đình hai bên cho người tìm kiếm khắp nơi thì phát hiện một khúc chân nghi là của nàng Đênh. Mọi người đồn đoán rằng nàng Đênh đã bị cọp vồ. Gia đình mai táng khúc chân và lập mộ cho nàng dưới chân núi.
- Khu du lịch Sun World Bà Đen
Ngày 18 tháng 1 năm 2020, UBND tỉnh Tây Ninh và Tập đoàn Sungroup đã chính thức đưa vào vận hành hệ thống cáp treo mới hiện đại tại Khu du lịch Quốc gia Núi Bà Đen, sau 1,5 năm thi công xây dựng. Công trình đầu tiên được khai trương cho Sun World Bà Đen.
Đây là hạng mục đầu tiên trong quần thể Khu du lịch Sun World Bà Đen được Sun Group đầu tư xây dựng. Với tổng mức đầu tư giai đoạn 1 là hơn 2.000 tỷ đồng, hệ thống cáp treo núi Bà Đen được thực hiện dưới sự tư vấn, thiết kế của hãng cáp treo số 1 thế giới Doppelmayr và bao gồm hai tuyến cáp.
Tuyến cáp số 1 bắt đầu từ chân núi lên đỉnh Bà Đen có chiều dài 1.847 m, gồm 113 cabin (10 người/cabin), công suất vận chuyển 4.400 khách/giờ. Với vận tốc 8 mét/giây, thời gian di chuyển từ chân núi lên đỉnh cao 986m của núi Bà Đen là 8 phút.
Tuyến cáp số 2 từ chân núi lên chùa Bà Đen có chiều dài 1.210 m, bao gồm 78 cabin (10 người/cabin). Với vận tốc 8 mét/giây, thời gian di chuyển lên đỉnh chỉ 5 phút và công suất vận chuyển 4.400 khách/giờ.
Điểm nhấn đặc biệt của hệ thống cáp treo tại đây chính là ba nhà ga có thiết kế hết sức độc đáo. Ga Bà Đen chính là ga đi của hai tuyến cáp với diện tích lên đến 10.959 m2. Tổ chức Kỷ lục Thế giới Guinness chính thức công nhận ga Bà Đen là “Nhà ga cáp treo lớn nhất thế giới”. Nằm ở cao độ 42 m, ga Bà Đen có thiết kế mái được tạo hình 3 cột sóng. Từ trên nhìn xuống, 3 cụm mái nhô lên tượng trưng cho 3 ngọn núi là núi Bà, núi Phụng và núi Heo (thuộc quần thể núi Bà Đen). Sảnh trung tâm nhà ga gồm 5 cây cột lớn cách điệu như 5 cây cổ thụ được che chở bởi Núi Mẹ.
Ngoài ga Bà Đen, hệ thống cáp treo mới với ga Vân Sơn và ga Chùa Hang cũng gây ấn tượng với du khách. Ga Chùa Hang (ga đến của tuyến cáp dẫn lên quần thể chùa Bà) sở hữu thiết kế độc bản, mang dáng dấp của một ngôi chùa 5 tầng uy nghiêm lấy cảm hứng từ kiến trúc chùa Bà Đen và chùa Hang. Điểm nhấn của ga Chùa Hang là hình ảnh tượng Phật Thích-ca Mâu-ni ngồi thiền được thiết kế ẩn hình dọc theo hai bên tường tại tầng.
Ga Vân Sơn trên đỉnh núi Bà Đen lại hữu phong cách kiến trúc châu Âu cổ điển. Đá sa thạch là chất liệu chủ đạo làm nên nội thất ga Vân Sơn. Trên cột và các mảng tường bên trong nhà ga là những bức tranh lập thể đa sắc lấy cảm hứng từ kiến trúc Tòa Thánh Tây Ninh.
- Động Kim Quang
Động Kim Quang là một hang động khá rộng nằm về hướng Nam núi Bà Đen. Từ chân núi đi theo triền núi khoảng 500 mét là đến hang động này. Tuy ở cách chân núi không xa, và ở độ cao chưa tới vài trăm mét, nhưng địa hình nơi đây khá hiểm trở. Muốn vào đến hang động, từ chân núi phải vượt qua một vực sâu khoảng 4-5 mét, rộng hàng chục mét và trải dài như một con suối.
Đây là nơi đóng quân của huyện đội Tòa Thánh gồm 60 đồng chí mang số C34. Động Kim Quang được xem là căn cứ địa bất khả xâm phạm của lực lượng quân giải phóng.
- Tượng Phật Bà Tây Bổ Đà
Bức tượng với tổng chiều cao 72m, được đúc bởi hơn 170 tấn đồng đỏ theo kỹ thuật công nghệ gia công cơ khí áp lực cao của Châu Âu, tượng Phật Bà Tây Bổ Đà Sơn tại Tây Ninh đã xác lập kỷ lục “Tượng Phật Bà bằng đồng cao nhất Châu Á tọa lạc trên đỉnh núi” và “Tượng Phật Bà bằng đồng cao nhất Việt Nam tọa lạc trên đỉnh núi
- Nhiều hoạt động hấp dẫn tại núi Bà Đen:
Ðể lên núi, du khách đi theo con đường quanh co, uốn lượn qua những dốc cao và ven triền núi, thấp thoáng ẩn hiện trong màn sương mù, trải dài qua các địa danh gắn liền những sự tích, truyền thuyết huyền bí.
Cả một vùng đồng bằng mênh mông vùng ngoại ô thành phố Tây Ninh với những cánh đồng lúa trải rộng thẳng tắp, vùng chuyên canh mãng cầu, từng thửa rau xanh mỡ màng như làm nền để tôn lên ngọn núi Bà Đen vốn là “nóc nhà Nam Bộ” với độ cao 986m.
Nhìn từ xa, núi Bà Đen lúc nổi bật giữa nền trời xanh, lúc ẩn hiện dưới từng gợn mây bảng lảng lẫn trong sương. Ngọn núi như mê hoặc du khách, gợi những truyền thuyết tâm linh, ẩn chứa nhiều nét đặc trưng văn hóa của một vùng đất Tây Ninh đầy nắng gió.
Khu du lịch quốc gia Núi Bà Đen là khu du lịch cấp quốc gia gắn với các di tích lịch sử và thắng cảnh cấp quốc gia được bảo vệ, bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị; là khu du lịch được xây dựng đồng bộ với các khu chức năng thương mại, du lịch; văn hóa, thể thao; vui chơi giải trí tổng hợp; dịch vụ lưu trú, nghỉ dưỡng cao cấp; phục vụ hoạt động nghiên cứu khoa học, thiên nhiên, môi trường sinh thái, phù hợp yêu cầu phát triển, thu hút đầu tư và thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội của tỉnh.
Dự báo quy mô khách đến năm 2025 khoảng 5.000.000 lượt khách, đến năm 2035 khoảng 8.000.000 lượt khách; quy mô lao động đến năm 2035 khoảng 4.000 người, quy mô dân cư trong khu vực quy hoạch khoảng 4.000 dân; đến năm 2035, quy mô đất xây dựng các khu chức năng đạt khoảng 1000ha.
Theo Quy hoạch, tỉnh Tây Ninh sẽ bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa-lịch sử, cảnh quan thiên nhiên; phát triển đa dạng các loại hình du lịch trên cơ sở khai thác hợp lý thế mạnh về du lịch văn hóa-tâm linh kết hợp với du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, vui chơi giải trí và thể thao nhằm thu hút đầu tư, khắc phục tính thời vụ trong khai thác, phát triển du lịch; hướng tới xây dựng Khu du lịch quốc gia Núi Bà Đen trở thành một trung tâm du lịch đặc sắc, có chất lượng và có khả năng cạnh tranh cao.
Hình thành Khu du lịch quốc gia Núi Bà Đen đồng bộ về dịch vụ du lịch, hạ tầng kỹ thuật và môi trường; kết nối hài hòa với không gian đô thị của thành phố Tây Ninh và các khu vực phụ cận, tạo nên một tổng thể đô thị-du lịch mang sắc thái riêng của tỉnh Tây Ninh đối với vùng thành phố Hồ Chí Minh và cả nước.
