Di tích chiến thắng lịch sử Rạch Gầm – Xoài Mút tọa lạc tại xã Kim Sơn, huyện Châu Thành, Tiền Giang, nằm bên bờ sông Tiền, cách thành phố Mỹ Tho chừng 12km về phía Tây và nằm trên Tỉnh lộ 864. Đây là một công trình kỷ niệm ghi dấu chiến chống ngoại xâm của nhân dân xứ Đàng Trong.
Rạch Gầm – Xoài Mút là 2 nhánh sông nhỏ đổ xuống sông Tiền, một nhánh lớn của dòng sông Cửu Long (Mekong). Năm 1784, nhận được sự cầu viện của Nguyễn Ánh, Vua Xiêm đã nhanh chóng cử hành Chiêu Tăng và Chiêu Sương đêm 5 vạn quân xâm chiến Đại Việt bằng cả hai thủy, bộ. Được tin quân Xiêm hoành hành, tháng 1-1785, Nguyễn Huệ kéo quân vào Nam đóng tại Mỹ Tho đại phố, chọn đoạn sông Tiền từ Rạch Gầm đến Xoài Mút dài khoảng 7km, rộng từ 1 – 2 km, nơi giữa sông có Cù lao Thới Sơn với cây cội tậm rạp rất thuật tiện nghi cho việc giấu quân và mai phục để làm điểm quyết định.
Đêm 18 tháng 1 năm 1785 (ngày 8 tháng Chạp năm Giáp Thìn), lợi dụng con nước đang xuôi, cả hai đạo thủy bộ quân Xiêm cùng rầm rộ tấn công. Đến khoảng đầu canh năm 19 tháng 1 năm 1785, đoàn thuyền chiến đấu lọt vào trận địa mai phục của quân Tây Sơn ở Rạch Gầm – Xoài Mút, tức thì phát pháo tấn công của Tây Sơn nổ vang. Mở đầu trận đánh, hai đội thủy binh Tây Sơn từ Rạch Gầm, Xoài Mút bất ngờ lao ra, chặn đánh ở hai đầu, dồn quân địch vào vòng vây đã bố trí sẵn. Đồng thời, từ hai bên bờ sông Tiền (đoạn Rạch Gầm – Xoài Mút) và dọc bờ biển Cù lao Thới Sơn các đại bác cùng pháo hỏa hổ của bộ binh Tây Sơn bắn ra dữ dội vào khúc giữa đoàn thuyền địch, lúc bấy giờ đang bị ùn lại.
Đồng loạt, đoàn thuyền Tây Sơn từ Rạch Gầm, Xoài Mút và từ trong những nhánh rạch nhỏ quanh cồn bãi, nhanh chóng kéo ra chặn đánh đầu. Một đoàn thuyền Tây Sơn khác ẩn náu sau Cù lao Thới Sơn, xông ra đánh mạnh vào hông nhằm chia cắt đội hình và đánh chặn đường rút lui, dồn đoàn thuyền của đối phương vào thế tiến thoái lưỡng nam. Cùng lúc đó, quân Tây Sơn cho những thuyền nhẹ chở đầy vật liệu dễ cháy đâm thẳng vào thuyềnđang rối loạn làm cho số thuyền chiến bị chìm, bị cháy rất nhều
Quân Tây Sơn, thủy bộ phối hợp với nhau, khép chặt vòng vây , tiêu diệt quân địch hết mảng này đến mảng khác. Dưới sự chỉ huy và đốc chiến của Nguyễn Huệ, quân Tây Sơn lao vào cuộc chiến đấu quyết liệt; trời vừa sáng thì trận chiến cũng kết thúc. Kết quả là 300 chiến trường và 5 vạn thủy binh của Xiêm cùng một số quân của Chúa Nguyễn, không đầy một ngày đã bị quân Tây Sơn phá tan. Hai tướng Chiêu Tăng, Chiêu Sương cùng với một số tàn quân trốn được lên bờ sông Bắc Mỹ Tho, phải liều chết đánh phá để mở đường chạy qua đất Chân Lạp rồi về Xiêm. Số tàn quân sống sót chạy theo Chiêu Tăng, Chiêu Sương chỉ còn khoảng vài ghìn người. Riêng Chúa Nguyễn Ánh vừa thấy thế mãnh liệt của quân Tây Sơn, không thể chống nổi đã cùng một đoàn tùy tùng rút chạy theo sông Trà Luật ra sông Tiền rồi tìm đường chạy sang Hà Tiên, may mắn được Mạc Tử Sanh bảo vệ trốn sang Xiêm.
1. Khu Di Tích Rạch Gầm – Xoài Mút
Khu di tích Rạch Gầm – Xoài Mút nằm cạnh bờ sông Tiền và đường tỉnh 864, [a] nên rất thuận tiện cho khách tham quan. [3] Với diện tích rộng hơn 2 hét ta , khu di tích bao gồm đài Nguyễn Huệ, nhà trưng bày (số 1 và số 2), và một ngôi nhà cổ Nam Bộ.
1,Tượng đài Nguyễn Huệ
Đây là trận thủy chiến lớn nhất trong lịch sử của xứ Đàng Trong và là trận thủy chiến lớn nhất trong 5 thế kỷ của dân tộc ta sau chiến thắng Bạch Đằng năm 1288, đã toàn thắng.
Hiện nay, Khu Di tích lịch sử Rạch Gầm – Xoài Mút có một vị trí khá đẹp và thoáng mát bên bờ sông Tiền hiền hòa, nằm ngay cạnh Tỉnh lộ 864 nên rất thuận tiện cho du khách đến cả bằng đường bộ lẫn đường thủy. Với tổng diện tích rộng hơn 2hét ta, Khu Di tích bao gồm Tượng đài Anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ, hai nhà trưng bày và một ngôi nhà cổ Nam Bộ.
– Tượng đài Anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ nằm ngay trung tâm của di tích. Tượng làm bằng đồng nặng 20 tấn, cao hơn 8 mét, được đặt trên bệ cao mô phỏng hình chiến thuyền. Tượng vị anh hùng trong tư thế rút gươm rất uy dũng; bên cạnh ông là một binh sĩ đang giương cung và một người dân bản địa đang chèo thuyền tạo thành một thể thống hài hòa
– Nhà trưng bày số 1: trưng bày dãy tranh ghép gốm và nhiều hiện vật có liên quan đến trận đánh.
– Nhà trưng bày số 2: trưng bày bộ sưu tập hiện vật về Rạch Gầm – Xoài Mút, có khoảng 546 hiện vật lớn nhỏ bao gồm những phương tiện sử dụng và vũ khí của cả hai bên.
– Nhà cổ Nam Bộ: 3 gian, 2 chái, 48 cột gỗ căm xe, mái ngói âm dương, có diện tích 225m2. Trong nhà các vật dụng được xếp đặt nhằm tái hiện lại cuộc sống những người dân phú nông của đất Nam Bộ xưa.
Ngày 2-12-1992 Di tích lịch sử Rạch Gầm – Xoài Mút đã được Bộ Văn hóa – Thông tin xếp hạng Di tích cấp quốc gia và đến ngày 31-12-2014 đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích cấp quốc gia đặc biệt.
