Văn Miếu Hưng Yên tọa lạc tại khu phố Xích Đằng, phường Lam Sơn, thành phố Hưng Yên nên được gọi là Văn Miếu Xích Đằng. Đây là di tích tiêu biểu nhằm tôn vinh nền văn hiến và truyền thống hiếu học lâu đời của người dân Hưng Yên.
Văn Miếu Xích Đằng là nơi tôn thờ Đức Thánh Khổng Tử (551 – 479 TCN) – người sáng lập ra Nho giáo và các chư hiền của Nho gia. Cùng phối thờ với Khổng Tử là thầy giáo Chu Văn An (1292 – 1370) – nhà sư phạm tài năng, đức độ thời Trần. Vào thời Nguyễn, Văn Miếu Xích Đằng còn là nơi tổ chức các kỳ thi Hương và sát hạch thí sinh đi dự kỳ thi Hội.
Văn Miếu Xích Đằng được khởi dựng từ thời Hậu Lê (Thế kỷ XVII) và được trùng tu, tôn tạo lớn vào năm Minh Mệnh thứ 20 (1839). Tương truyền, Văn Miếu được xây dựng trên nền ngôi chùa cổ Nguyệt Đường hay còn gọi chùa 36 nóc, do Hương Hải thiền sư khởi dựng năm 1701 dưới sự giúp đỡ của Quận Công Lê Đình Kiên – quan trấn thủ trấn Sơn Nam. Hiện nay, dấu tích còn sót lại của ngôi chùa cổ là hai ngôi mộ tháp “Phương Trượng tháp” và “Tịnh Mãn tháp”.
Hiện nay, Văn Miếu Xích Đằng có tổng thể kiến trúc khá đồng bộ, vững chắc. Từ ngoài vào là Nghi môn đồ sộ được xây dựng theo kiểu chồng diêm, hai tầng tám mái. Nghi môn là công trình còn được giữ tương đối nguyên vẹn từ khi xây dựng đến nay và cũng là biểu tượng của tỉnh Hưng Yên. Qua cổng Nghi môn là khoảng sân rộng có đường thập đạo chạy qua. Đường thập đạo thể hiện ý nghĩa về “thập nghĩa” trong Nho giáo. Hai bên sân là lầu chuông, lầu khánh với kiến trúc bình đồ hình vuông. Chuông đồng và khánh đá là hai cổ vật quý có niên hiệu Gia Long tam niên (1804). Nối tiếp là hai dãy tả vu và hữu vu mỗi dãy 5 gian, xưa kia là nơi các quan viên để kiệu và sửa sang mũ áo trước khi vào lễ Khổng Tử. Ngày nay sử dụng trưng bày, giới thiệu những hình ảnh, tài liệu của nền giáo dục Hưng Yên qua các thời kỳ.
Khu nội tự Văn Miếu Xích Đằng được xây dựng kiểu chữ Tam gồm: Tiền tế, Trung từ và Hậu cung. Các tòa được làm liên hoàn kiểu trùng thiềm điệp ốc, tất cả đều 05 gian, kết cấu các bộ vì kiểu vì kèo trụ trốn, trang trí theo lối kiến trúc cung đình Huế triều Nguyễn. Tại gian trung tâm tòa Trung từ đặt tượng thờ thầy Chu Văn An. Trung tâm Hậu cung đặt tượng thờ Đức Thánh Khổng Tử, hai bên là ban thờ Tứ Phối.
Hiện vật quý giá nhất lưu giữ tại Văn Miếu Xích Đằng là 9 tấm bia đá dựng dọc hai gian hồi tòa Trung từ và Hậu cung. Trong đó có 8 tấm bia được dựng năm Đồng Khánh thứ ba (1888) và tấm bia còn lại được dựng năm Bảo Đại thứ 18 (1943) ghi danh 161 vị đỗ đại khoa của tỉnh Hưng Yên từ thời Trần đến thời Nguyễn (theo tổ chức hành chính năm 1888 – 1890). Các huyện có người đỗ đạt cao như Văn Giang, Ân Thi, Yên Mỹ… Trong đó có một số dòng họ khoa bảng tiêu biểu như họ Dương ở Lạc Đạo – Văn Lâm có 9 vị, họ Hoàng ở Thổ Hoàng – Ân Thi có 10 vị, họ Lê ở Liêu Xá – Yên Mỹ có 6 vị.
Xưa kia, vào mỗi dịp xuân thu nhị kỳ tại Văn Miếu Xích Đằng đều tổ chức tế lễ, chủ tế là các quan đầu tỉnh cùng chức sắc, nho sinh. Nơi đây còn tổ chức các cuộc thi bình văn, thơ của nho sĩ yêu nước.
Hàng năm, vào các ngày mồng 4, mồng 5 tết Nguyên đán tại Văn Miếu Xích Đằng sẽ diễn ra các hoạt động văn hóa rất có ý nghĩa như: Triển lãm thư pháp, hát ca trù, cho chữ đầu xuân thu hút đông đảo nhân dân và du khách thập phương cùng tham gia hưởng ứng; đặc biệt là các em học sinh, sinh viên đến xin chữ để mong ước thuận lợi trong học hành và thi cử. Ngoài ra, nơi đây còn diễn ra một số hoạt động như trao thưởng cho học sinh giỏi, học sinh đỗ đại học nhằm khích lệ cho các em học tập và rèn luyện về đạo đức góp phần to lớn trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.
Trong thời gian tới, tổng thể quy hoạch khuôn viên Văn Miếu Xích Đằng với diện tích 6ha bao gồm các khu: Đền thờ Lạc Long Quân, dinh Hoàng Cao Khải, khu Văn Miếu, Đầm Vạc, Hồ Văn và khu văn hóa khuyến học… Khi quy hoạch tổng thể Văn Miếu sẽ trở thành điểm đến hấp dẫn du khách trong và ngoài nước khi về với Phố Hiến Hưng Yên. Và Văn Miếu Xích Đằng chính là một biểu tượng về nền học vấn và truyền thống hiếu học của người dân nơi đây.
Với những giá trị tiêu biểu về lịch sử – văn hóa và kiến trúc nghệ thuật, năm 2014, Văn Miếu Xích Đằng được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là một trong 16 di tích thuộc khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến, thành phố Hưng Yên.
